Smela Jan Józef, pseud.: Wir, Lipek, Janusz, Szary (1910–1986), kapitan WP, cichociemny. Ur. 3 XI w Pstrągowej (pow. rzeszowski), w rodzinie chłopskiej, był synem Józefa (organisty), i Katarzyny z domu Mleczek.
S. uczył się w szkole powszechnej w Pstrągowej, a następnie w Państwowym II Gimnazjum im. Stanisława Sobińskiego w Rzeszowie, gdzie w r. 1931 uzyskał świadectwo dojrzałości. Od 15 IX 1931 do 15 VIII 1932 był słuchaczem Szkoły Podchorążych Rezerwy Łączności w Zegrzu, potem Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, którą ukończył 15 VIII 1934 w stopniu podporucznika. Od stycznia 1934 był dowódcą plutonu, a następnie kompanii w 6. p. strzelców podhalańskich (pspodh.) w Drohobyczu i Samborze (awansowany na porucznika ze starszeństwem z dn. 19 III 1938).
W kampanii wrześniowej 1939 r. S. jako oficer łączności 6. pspodh. 22. Dyw. Piechoty Górskiej (w ramach Armii «Kraków») brał udział w ciężkich walkach na szlaku od Trzebini i Olkusza przez Skalbmierz, Wiślicę, Busko Zdrój, Staszów do Tomaszowa Lubelskiego, gdzie w czasie przebijania się z okrążenia dostał się 21 IX do niewoli niemieckiej; 26 IX t.r. uciekł i dotarł do rodziny w Pstrągowej. W grudniu t.r. razem z dwoma oficerami WP Jandzisiem i Drelinkiewiczem wyruszył na Zachód, 24 XII przekroczył granicę polsko-węgierską koło Solinki. Następnie S. internowany był w Wyszehradzie, skąd uciekł w lutym 1940, i przez Budapeszt przedostał się do Jugosławii; udał się do Zagrzebia i Splitu, po czym odpłynął do Marsylii na statku greckim «Patris». We Francji wstąpił S. 9 III t.r. do Polskich Sił Zbrojnych i przebywał początkowo w oficerskim obozie w Vichy, a następnie został przydzielony do 4. Dyw. Piechoty (DP), gdzie był dowódcą 3. kompanii ckm 11 pp. Po kapitulacji Francji S. ewakuował się na brytyjskim okręcie z portu La Rochelle i 22 VI przypłynął do portu Plymouth w Wielkiej Brytanii, gdzie służył kolejno w 4. Brygadzie Kadrowej Strzelców (kompania ckm 12. batalionu) i w 1. Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej. Zgłosiwszy się do służby w kraju, przeszedł szkolenie konspiracyjne w dywersji i 10 XI 1941 zaprzysiężony został (pod pseud. Wir) w Oddziale VI Sztabu Naczelnego Wodza.
W nocy z 6 na 7 I 1942 S. wykonał skok na południe od Mińska Mazowieckiego, obok wsi Stefanówka; posługiwał się wtedy nazwiskiem Jan Bartkiewicz. Został awansowany na kapitana z dn. 6 I 1942. Po przyjeździe do Warszawy i «aklimatyzacji» w lutym t.r. otrzymał z rąk ppłk. Remigiusza Grocholskiego (pseud. Doktor) przydział do organizacji dywersyjnej Armii Krajowej (AK), działającej na terenach wschodnich – «Wachlarz», jako dowódca (krótko), a następnie zastępca dowódcy V Odcinka kpt. Leona Koplewskiego (pseud. Bezmian). Przybrał wtedy pseud. Lipek. Skierowany na Wileńszczyznę na początku maja 1942, natychmiast przystąpił do organizowania patroli dywersyjnych oraz placówek w terenie. Z jego inicjatywy ulokowano patrole nad Dźwiną, w pobliżu przepraw, co umożliwiało prowadzenie ataków dywersyjnych na szlaki kolejowe Dyneburg–Połock–Witebsk oraz Dyneburg–Psków–Leningrad, a także na mosty kolejowe przewidziane do zniszczenia w ramach planu osłony zamierzonego powstania powszechnego. Zorganizował ośrodki dywersyjno-partyzanckie w miejscowościach: Dukszty, Turmonty i Ignalino oraz nawiązał kontakt z polskimi kolejarzami (m.in. w Duksztach, Święcianach), którzy wykradali broń z transportów niemieckich; szczególną pieczę sprawował S. nad Ośrodkiem Dywersyjnym Nr 23 w Ignalinie dowodzonym przez por. Franciszka Stala (pseud. Franek). Przebywał wtedy głównie w miejscowości Topolka koło Widz. Na przełomie sierpnia i września t.r. z trzyosobowym patrolem przeprawił się na teren Łotwy i dokonał wysadzenia niemieckiego transportu wojskowego na moście 13 km od Dyneburga, na linii leningradzkiej. Patrole dywersyjnobojowe V Odcinka «Wachlarza» przeprowadziły wówczas ponad 20 akcji.
Po rozwiązaniu i przekazaniu w 2. poł. grudnia 1942 V Odcinka «Wachlarza» Komendzie Okręgu AK Wilno S. został mianowany komendantem Obwodu Święciany AK, a od listopada 1943, po aresztowaniu kpt. Jana Kamińskiego, objął funkcję zastępcy inspektora Inspektoratu Rejonowego «B/C» mjr. Mieczysława Potockiego (pseud.: Kamień, Węgielny). Prowadził wówczas szkolenie bojowe, strzeleckie i dywersję na terenie obwodów: Święciany, Brasław, Postawy i Głębokie. Przy końcu kwietnia 1944, po utworzeniu 2. Zgrupowania AK pod dowództwem mjr. «Węgielnego», został inspektorem Inspektoratu «B/C» (obejmującego wyżej wymienione obwody). W ramach Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju przewidziany był na dowódcę 1. batalionu 85. pp 19. DP AK. Dn. 14 VII t.r. odznaczony został przez komendanta Okręgu AK Wilno ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego (pseud. Wilk) Orderem Virtuti Militari 5 kl. – za wyróżniające się męstwo w akcjach bojowych w okresie konspiracji i w walkach AK na terenie Okręgu Wileńskiego. Wziął udział w operacji «Ostra Brama»; po 17 VII został aresztowany przez Armię Czerwoną i przebywał w Miednikach. Następnie więziony był w Kalininie, Ostaszkowie (marzec 1946 – kwiecień 1947), gdzie pracował przy kopaniu torfu w lesie, Morszańsku (do października 1947). Do Polski powrócił przez Terespol i Białą Podlaską 13 XI 1947.
Od marca 1948 do grudnia 1958 S. pracował w Oddziale Wojewódzkim Państwowego Zakładu Ubezpieczeń w Rzeszowie jako starszy inspektor ubezpieczeń, a potem do maja 1960 w Rzeszowskim Przedsiębiorstwie Budownictwa Montażowego na stanowisku starszego ekonomisty. Od 1 V 1960 był starszym inspektorem ubezpieczeń w Wojewódzkim Związku Gminnych Spółdzielni «Samopomoc Chłopska». Z dn. 1 VI 1976 przeszedł na emeryturę. S. działał w licznych organizacjach społecznych, m.in. w Lidze Obrony Kraju, Polskim Związku Piłki Nożnej i przede wszystkim w Rzeszowskim Okręgowym Związku Brydża Sportowego. Zmarł 3 IV 1986 w Rzeszowie i pochowany został na cmentarzu w Wilkowyi. Poza Krzyżem Virtuti Militari odznaczony był m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1975).
S. rodziny nie założył.
Tochman K. A., Słownik biograficzny cichociemnych, Oleśnica 1994 I; – Bystrzycki P., Znak cichociemnych, P. 1991; Chlebowski C., Reportaż z tamtych dni, W. 1988; tenże, Wachlarz, W. 1985 (fot. po s. 256); Garliński J., Politycy i żołnierze, W. 1991; Korab-Żebryk R., Operacja wileńska AK, W. 1988; Steblik W., Armia «Kraków» 1939, W. 1989 s. 721; Tochman K., Cichociemny, „Nowiny”, (Rzeszów) 1986 nr 103 z. 3–4; tenże, Kapitan Jan Smela. Cichociemny, „Tyg. Powsz.” 1986 nr 31; Wołkonowski J., Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939–1945, Pod red. G. Łukomskiego, W. 1996; – Cywińska J., W okupowanym Wilnie, Bydgoszcz 1997 (fot.); Grunt-Mejer Z. M., Partyzancka brygada „Kmicica”. Wileńszczyzna 1943, Bydgoszcz 1997; Krzyżanowski B. «Bałtruk», Matecznik wileński 1939–1944 (Z dziejów «Wachlarza» i Armii Krajowej), W. 1993; Paczkowski A., Ankieta cichociemnego, W. 1987; Potocki M. «Kamień» – «Węgielny», Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej, W. 1981 cz. 1; Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego II Gimnazjum im. Stanisława Sobińskiego w Rzeszowie za r. szk. 1930/31, Rzeszów 1930; – Arch. WIH.: Tucholski J., Cichociemni 1941–1945. Sylwetki spadochroniarzy, W. 1985 (fot.); Arch. Woj. Związku Gminnych Spółdzielni «Samopomoc Chłopska» w Rzeszowie: Dokumenty i informacje S-i, Henryka Świątka, Kazimierza Krauzego, pseud. Wawrzecki, Mieczysława Potockiego, pseud. Węgielny, Franciszka Stala, pseud. Franek i Stanisława Szostaka, pseud. Jadzin.
Krzysztof A. Tochman